„Groteska” – Wolfgang Kayser – określenie problemu (matura rozszerzona 2017)
Groteska to jedna z kategorii estetycznych obok tragizmu, komizmu, ironii, patosu czy wdzięku. Wykorzystuje: humor, hiperbolę, karykaturę oraz absurd. Jest zbudowana na zasadzie kontrastu, łączy ze sobą elementy takie jak: tragizm i komizm, piękno i brzydotę, realizm i fantastykę.
Wolfgang Kayser w tekście pod tytułem „Groteska” porusza temat znaczenia słowa zawartego w tytule. Pisze o tym, że pojęcie to jest znane od bardzo dawna, ale dopiero w XVIII wieku podjęto próby „reinterpretacji i rozszerzania zakresu pojęć estetycznych”, w tym groteski. Autor zaznacza, że charakteryzowany termin można rozumieć w trzech dziedzinach. Są to: proces twórczy, dzieło i odbiór tego dzieła. Przy czym zaznacza, że najważniejszą z nich jest ostatnia wymieniona, czyli „akt recepcji”. Potwierdzeniem tego mogą być słowa: „Ostatecznie więc przyjmuje się, że groteskowość jest uchwytna jedynie w odbiorze”. W związku z powyższym postaram się opisać dzieła literackie, które zawierają w sobie groteskę widoczną przede wszystkim w akcie recepcji.
Takim tekstem kultury może być „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” – utwór wierszowany napisany na początku XV wieku (średniowiecze) nieznanego autora. Jest w nim wiele groteskowych momentów. Należy do nich chociażby sytuacja, w której tytułowy bohater (postać realistyczna) najpierw prosi Boga o spotkanie ze Śmiercią (postać fantastyczna), a kiedy już to się dzieje, chowa się pod kościelną ławką. Humorystyczne są również próby „zaprzyjaźnienia się” z kostuchą i przekupienia jej, a także to, że Śmierć cechuje się typowo ludzką niewiedzą – martwi się o swój los, nie zna przyszłości. Opisywany utwór zawiera łatwo dostrzegalną w odbiorze groteskę, o której pisał Kayser. Nie można mu przy tym odmówić tego, że pobudza do refleksji nad takimi tematami jak istota życia i śmierci.
Dziełem, które zawiera w sobie groteskę, jest również „Żona modna” – satyra Ignacego Krasickiego powstała w XVIII wieku (oświecenie). Opisywana kategoria estetyczna zawarta w utworze polega na kontraście. Czytelnik może zapoznać się z historią małżeństwa – Piotra, który jest tradycjonalistą kochającym wieś, i jego żony – nowoczesnej kobiety z miasta. Samo połączenie tak różnych osobowości jest humorystyczne i komiczne. Jednak ich historia, zakończona tragedią (pożar stodoły), choć jest zabawna, pobudza do refleksji. Ponadto utwór cechuje się prostotą i łatwą do dostrzeżenia groteskowością. Jak więc widać, opisywane pojęcie zdecydowanie jest widoczne w akcie recepcji, jak podkreślał Kayser.
Utwór niezwykle bogaty w elementy groteski to także „Ferdydurke” – powieść surrealistyczna autorstwa Witolda Gombrowicza napisana w XX wieku (XX-lecie międzywojenne). Wydźwięk dzieła jest komiczny i tragiczny zarazem. Widać to chociażby na przykładzie rodziny państwa Młodziaków. Rodzice szesnastoletniej dziewczyny – Zuty namawiają ją do wyjazdu pod namioty z chłopakiem, którego nie znają. Zaznaczają przy tym, że nie widzą przeszkód, by córka podczas wycieczki zaszła w ciążę. Ta sytuacja z jednej strony może rozbawić czytelnika, jednak z drugiej – po głębszej refleksji – dojdzie on do wniosku, że opisana relacja jest destrukcyjna. Powieść Gombrowicza zawiera groteskę widoczną – zgodnie z tym, co pisał Kayser – w odbiorze, jej celem nie jest jednak wyłącznie wywołanie śmiechu.
Jak widać na podstawie „Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „Żony modnej” oraz „Ferdydurke” groteska jest widoczna przede wszystkim w akcie recepcji. Warto również zwrócić uwagę na to, że ta kategoria estetyczna była, jest i z całą pewnością będzie wykorzystywana przez twórców tekstów literackich i nie tylko. Dzieje się tak dlatego, że dzięki kontrastom (takim jak realizm i fantastyka w utworze nieznanego autora czy tragizm i komizm w satyrze Krasickiego i powieści Gombrowicza) można rozśmieszać, bawić, a przy tym uczyć i pobudzać do refleksji.
