Apostrofa to figura retoryczna (obok np. metafory, epitetu, hiperboli, oksymoronu). Najprościej rzecz ujmując, jest to bezpośredni zwrot do adresata. Adresatem tym może być:
- osoba,
- grupa osób,
- bóstwo,
- idea,
- cecha,
- zjawisko,
- wydarzenie,
- kraj,
- pojęcie,
- rzecz.
W siedmiu ostatnich przypadkach (czyli wtedy, kiedy apostrofę stanowi zwrot do: idei, cechy, zjawiska, wydarzenia, kraju, pojęcia lub rzeczy) mamy do czynienia z personifikacją (uosobieniem), czyli z nadaniem czemuś cech ludzkich.
Warto zaznaczyć, że apostrofa występuje w wołaczu bądź w mianowniku w funkcji wołacza. Ponadto, ma charakter wzniosły, uroczysty. Niekiedy nawet towarzyszą jej górnolotność i patos. Przykłady apostrof pochodzących z utworów literackich znajdują się poniżej:
- Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknienim swoim.
(Tren VIII – Jan Kochanowski)
Zwrot do osoby – Orszulki. - Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
(Tren X – Jan Kochanowski)
Zwrot do osoby – Orszulki. - O, radości, iskro bogów,
kwiecie Elizejskich Pól […].
(Oda do radości – Friedrich Schiller)
Zwrot do cechy – radości. - Litwo, Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie […]
(Inwokacja w Panu Tadeuszu – Adam Mickiewicz)
Zwrot do kraju – Litwy. - Czemu, cieniu, odjeżdżasz […]
(Bema pamięci żałobny rapsod – Cyprian Kamil Norwid).
Zwrot do zjawiska – cienia.
Oprócz apostrof w literaturze (występujących zarówno w utworach epickich, jak i lirycznych) wyróżnia się jeszcze apostrofy w mowie (wykorzystywane np. podczas przemówień). W takim przypadku apostrofą mogą być następujące zwroty:
- Drodzy Państwo!
- Panie, Panowie!
- Szanowne Panie, szanowni Panowie!
- Dostojny Doktorancie!
- Prześwietny Senacie!
Jednak apostrofa to nie tylko uroczysty środek retoryczny wykorzystywany przez twórców literackich piszących na ważne, egzystencjalne tematy czy figura typowa dla wzniosłych przemów. Apostrof używamy (najczęściej nawet o tym nie wiedząc) każdego dnia. Jak to możliwe? Spójrzcie na poniższe przykłady:
- O Boże!
- O matko!
- Matuchno!
- Matko i córko!
- Jezus, Maria!
Termin apostrofa powinni znać przede wszystkim uczniowie szkół podstawowych i ponadpodstawowych, bo pytanie o apostrofę często pojawia się na egzaminach – zarówno na egzaminie ósmoklasisty, jak i na egzaminie maturalnym. W dorosłym życiu też warto pamiętać o apostrofach, skoro korzystamy z nich każdego dnia.
